Af­ger­andi áhrif á þroska og vel­ferð

Af­ger­andi áhrif á þroska og vel­ferð

Gunnlaug Thorlacius, formaður Geðverndarfélags Íslands, og Kjartan Valgarðsson, framkvæmdastjóri félagsins.
Gunn­laug Thorlacius, formaður Geðvernd­ar­fé­lags Íslands, og Kjart­an Val­g­arðsson, fram­kvæmda­stjóri fé­lags­ins. mbl.is/Á​rni Sæ­berg

Umönn­un barna fyrstu árin, allt frá getnaði, hef­ur áhrif á allt þeirra líf og gagn­reynd­ar rann­sókn­ir sýna að tím­inn frá getnaði til tveggja ára ald­urs er af­ger­andi fyr­ir þroska og vel­ferð barna. Megin­áhersla Geðvernd­ar­fé­lags Íslands er á til­finn­inga- og geðheil­brigði ungra barna en fé­lagið verður 70 ára á morg­un.

Kjart­an Val­g­arðsson, fram­kvæmda­stjóri Geðvernd­ar­fé­lags Íslands, seg­ir að fé­lagið hafi verið stofnað við gjör­ólík­ar aðstæður þeim sem nú eru og um frum­kvöðla­starf­semi hafi verið að ræða. Ekk­ert viðlíka starf eða hugs­un var í gangi á þess­um tíma.

Geðvernd­ar­fé­lag Íslands var stofnað 17. janú­ar 1950. Fé­lagið var stofnað sam­kvæmt til­lögu sem kom fram á 40 ára af­mæli Lækna­fé­lags Reykja­vík­ur í nóv­em­ber 1949.

Á stofn­fundi Geðvernd­ar­fé­lags­ins flutti dr. Helgi Tóm­as­son, fyrsti formaður þess, er­indi um geðvernd sem birt­ist í Les­bók Morg­un­blaðsins 1950. Þar sagði hann m.a.: „Auðvitað get­ur menn greint á á þess­um sviðum heil­brigðis­fræði eins og öðrum sviðum henn­ar, en um vissa hluti geta flest­ir sam­ein­ast, vissa hluti, sem all­flest­um finn­ast æski­leg­ir, þó þá greini á um leiðir og þær séu oft tor­sótt­ar. Það t.d. hef­ur ekki verið átaka­laust að berj­ast við sóðaskap­inn, bæði utan húss og inn­an og mikið vant­ar enn á, að á hon­um hafi verið sigrazt eða menn komið sér sam­an um, hvernig það verði bezt gert. Samt sem áður dett­ur eng­um í hug annað en að halda bar­átt­unni sleitu­laust áfram og fórna til þess stór­fé.

En um and­leg­an sóðaskap hafa menn varla þorað að ræða ennþá, hvað þá held­ur að láta sér detta í hug þann mögu­leika að hefja bar­áttu gegn hon­um. Það á því langt í land að “mental hygiene” eða geðvernd taki sér slíkt viðfangs­efni.

Aft­ur á móti hef­ur mönn­um smám sam­an verið að lær­ast hvað má bjóða fólki á ýms­um aldri, hvernig má best hag­nýta and­ans krafta, hvers um sig. Mönn­um hef­ur smám sam­an verið að lær­ast, að hug­ar­ástand manns mót­ar viðhorf hans til lífs­ins, ræður úr­slit­um um, hvort maður­inn sé ham­ingju­sam­ur eða óham­ingju­sam­ur. Í bar­átt­unni gegn geðsjúk­dóm­um, stór­um og smá­um, er mönn­um orðið æ ljós­ara að auk­inn skiln­ing­ur al­menn­ings, aðstand­enda og sjúk­lings­ins sjálfs á eðli sjúk­leik­ans er meg­in atriði til þess að fá bata og einnig oft til að fyr­ir­byggja að verða veik­ur … Heil­brigði er nú á dög­um skil­greind sem and­leg, lík­am­leg og fé­lags­leg vellíðan. Lang­sam­lega meg­in­hluti lækn­is­starf­sem­inn­ar hef­ur miðazt við að styðja og efla svo­nefnda lík­am­lega vellíðan mann­anna. Upp á síðkastið hef­ur og fé­lags­legu hliðinni verið æ meiri gaum­ur gef­inn. En til hvers væri að veita mönn­um lík­am­lega og fé­lags­lega vellíðan ef þeir ekki gætu not­fært sér hana vegna and­legra ágalla.

Geðheil­brigði skipt­ir því meg­in­máli fyr­ir alla menn.

Brýn­ustu verk­efni geðvernd­ar­fé­laga er að vinna að for­vörn­um og aukn­um skiln­ingi á geðrösk­un­um ásamt bættri meðferð og aðbúð hinna geðsjúku, sem bygg­ir á auk­inni þekk­ingu sem aflað er með rann­sókn­um og að vinna gegn for­dóm­um sem geðsjúk­ir verða oft fyr­ir. Hluti af þess­um verk­efn­um er að rjúfa ein­angr­un geðsjúkra og gæta þess að þeir njóti jafn­rétt­is á við aðra borg­ara,“ seg­ir í grein Helga Tóm­as­son­ar í Les­bók Morg­un­blaðsins.

Rekst­ur­inn barn síns tíma

Að sögn Gunnlaugar Thorlacius, formanns Geðverndarfélags Íslands, voru vernduðu heimilin …
Að sögn Gunn­laug­ar Thorlacius, for­manns Geðvernd­ar­fé­lags Íslands, voru vernduðu heim­il­in rek­in í sam­starfi við Land­spít­al­ann. mbl.is/​​Hari

Kjart­an seg­ir að eðli máls­ins sam­kvæmt hafi áhersl­an hjá fé­lag­inu fyrstu árin og ára­tug­ina verið á end­ur­hæf­ingu. „Að koma geðsjúk­um af göt­unni og í skjól. Það skýr­ir áherslu fé­lags­ins og aðkomu að upp­bygg­ingu á Reykjalundi, vernduð heim­ili sem Geðvernd­ar­fé­lagið rak, og áfanga­heim­ili,“ seg­ir hann en fé­lagið kom að upp­bygg­ingu að Reykjalundi í sam­starfi við Sam­band ís­lenskra berkla­sjúk­linga (SÍBS).

Þegar nýju lífi var hleypt í Geðvernd­ar­fé­lagið fyr­ir tíu árum síðan rak fé­lagið tvö vernduð heim­ili, annað í Breiðholti og hitt í Ásholti. Íbú­arn­ir voru þrír á hvor­um stað, þrír karl­ar og þrjár kon­ur.

Fé­lagið hafði áður rekið fleiri slík heim­ili en þessi tvö voru þau sem enn voru eft­ir í rekstri á veg­um þess, seg­ir Kjart­an. „Á þess­um tíma varð okk­ur ljóst að þessi rekst­ur væri barns síns tíma þar sem lagaum­hverfið hafði gjör­breyst og hlut­verk rík­is og sveit­ar­fé­laga orðið allt annað en það var þegar fé­lagið var stofnað. Rök­rétt niðurstaða var að fara út úr þess­um rekstri og Reykja­vík­ur­borg tók við rekstri vernduðu heim­il­anna og þau færð til nú­tím­ans,“ seg­ir hann.

Að sögn Gunn­laug­ar Thorlacius, for­manns Geðvernd­ar­fé­lags Íslands, voru vernduðu heim­il­in rek­in í sam­starfi við Land­spít­al­ann og áfanga­heim­ilið í Álfalandi en þar bjuggu átta skjól­stæðing­ar. Áfanga­heim­ilið var ætlað fólki eft­ir út­skrift á geðdeild og þar gat það dvalið í eitt ár og fengið þjálf­un hjá starfs­fólki við að fóta sig í dag­legu lífi. „Þetta var millistig frá því að vera á sjúkra­húsi í að vera þátt­tak­andi í dag­legu lífi,“ seg­ir Gunn­laug.

Áður en við lokuðum áfanga­heim­il­inu gerðum við samn­ing við Land­spít­al­ann um alla fag­lega þjón­ustu en heim­ilið var rekið af okk­ur. Fyr­ir fjór­um árum var síðan tek­in ákvörðun um að það væri ekki leng­ur hlut­verk fé­lags­ins að reka slíkt heim­ili og því lokað, seg­ir Kjart­an.

„Í beinu fram­haldi og í sam­ræmi við upp­haf­lega hug­mynda­fræði og menn­ingu í fé­lag­inu gekk það á und­an öðrum með því að opna þessi heim­ili. Eng­inn ann­ar aðili sinnti þessu á þeim tíma,“ seg­ir Kjart­an en fyr­ir nokkr­um árum komst stjórn fé­lags­ins, sem er að mestu skipuð fag­fólki á þessu sviði, að þeirri niður­stöðu að tíma­bært væri að orka fé­lags­ins myndi bein­ast í aðrar átt­ir og í sam­ræmi við hefðir fé­lags­ins ein­beit­ir fé­lagið sér nú að til­finn­inga- og geðheil­brigði ungra barna sem það tel­ur að sé ekki nógu vel sinnt.

Get­ur sparað sjö millj­arða á ári

Mynd úr safni.
Mynd úr safni. mbl.is/​Hall­dór Kol­beins

Reiknað hef­ur verið út að sam­fé­lagið get­ur sparað sér sjö millj­arða ár­lega með því að halda vel utan um mæður á meðgöngu og börn þeirra fyrstu tvö árin. Með því að halda vel utan um mæður á meðgöngu og veita þeim sem þess þurfa aukna þjón­ustu í barneign­ar­ferli má spara sam­fé­lag­inu um­tals­verða fjár­muni til lengri tíma. Sí­fellt eru að koma fram niður­stöður rann­sókna sem sýna hve mik­il­væg­ur þessi tími er í þroska og þróun fóst­urs í móðurkviði og barns­ins fyrstu tvö árin, að því er fram kem­ur á vef Geðvernd­ar­fé­lags­ins en í grein sem Sæ­unn Kjart­ans­dótt­ir, hjúkr­un­ar­fræðing­ur og sál­grein­ir, ritaði fyr­ir nokkr­um árum seg­ir:

„Af þess­ari upp­hæð eru 72% kostnaðar­ins vegna barns­ins og fell­ur hann til í heil­brigðis-, fé­lags- og mennta­kerf­inu. Sem dæmi má nefna hegðun­ar­vanda barna og ung­linga, kvíða og átrask­an­ir, námserfiðleika, áfeng­is- og vímu­efna­notk­un, geðrask­an­ir, lík­am­lega sjúk­dóma og af­brot,“ seg­ir í grein Sæ­unn­ar.

Grunn­ur­inn að allri vel­ferð barns­ins

Á aðal­fundi Geðvernd­ar­fé­lags­ins fyr­ir rúmu ári var samþykkt stefna fé­lags­ins til tíu ára. Þar seg­ir meðal ann­ars að gagn­reynd­ar rann­sókn­ir sýni að tím­inn frá getnaði til tveggja ára ald­urs er af­ger­andi fyr­ir þroska og vel­ferð barna.

Nær­andi og næm umönn­un ung­barna er grund­vall­ar­atriði sem legg­ur grunn­inn að góðri sjálfs­mynd, and­legri og lík­am­legri heilsu og fé­lags­legri vel­ferð á full­orðins­ár­um. Að leggja góðan grunn í upp­hafi ævi­skeiðs í lífi barna eyk­ur lík­ur á far­sæld á full­orðins­ár­um sem stuðlar að hag­sæld fyr­ir sam­fé­lagið allt.

Rann­sókn­ir sýna að snemm­tæk­ur stuðning­ur og sál­fé­lags­leg inn­grip við fjöl­skyld­ur ung­barna kosta lítið miðað við sam­fé­lags­leg­an kostnað ef ekk­ert er að gert — niðurstaðan er sparnaður fyr­ir sam­fé­lagið.

London School of Economics (LSE) gaf út skýrslu árið 2014 sem sýndi að fyr­ir hverja krónu sem eytt er í þenn­an mála­flokk mætti spara 30. Miðað við ís­lensk­an raun­veru­leika og ár­lega fæðing­artíðni mætti spara 7 millj­arða ís­lenskra króna fyr­ir hvern ár­gang með því að sinna for­eldr­um á meðgöngu og börn­um þeirra fyrstu tvö árin á full­nægj­andi hátt. Það, hvernig við önn­umst börn frá fæðingu til tveggja ára ald­urs, ræður framtíð þeirra sem hef­ur í kjöl­farið áhrif á framtíð sam­fé­lags okk­ar.

Fé­lag fag­fólks í 70 ár

Dr. Hazel Douglas og Kjartan Valgarðsson undirrituðu samning Solihull Approach …
Dr. Hazel Douglas og Kjart­an Val­g­arðsson und­ir­rituðu samn­ing Soli­hull App­roach og Geðvernd­ar­fé­lags Íslands um sam­starf á Íslandi. Ljós­mynd aðsend

Að sögn Gunn­laug­ar er Geðvernd­ar­fé­lagið ekki í klín­ískri starf­semi og hef­ur aldrei verið nema þá kannski í gegn­um þessi vernduðu heim­ili sem voru rek­in af fé­lag­inu hér áður. Fé­lagið hef­ur alltaf verið fé­lag fag­fólks og stjórn­in alltaf skipuð fag­fólki. „Við erum mest í stefnu­mót­un og að reyna að koma á fram­færi breyttri hugs­un í mál­efn­um sem snerta geðfatlaðra. Þegar þörf­in var sem mest í að tengja fólk og draga úr for­dóm­um í garð geðfatlaðra þá vor­um við þar – að gera það sýni­legra, en hug­mynda­fræði okk­ar núna snýr að því að fara í mjög snemm­bær­ar for­varn­ir. Það er á fræðileg­um grunni, búum til fræðslu­efni, skrif­um grein­ar, gef­um út tíma­rit og setj­um fram skoðanir á frum­vörp­um og fleira. Þetta er ekki al­farið stefna fé­lags­ins en þetta er stefna okk­ar í for­vörn­um og þar er meg­inþungi starf­sem­inn­ar,“ seg­ir Gunn­laug.

Eins og áður sagði verður Geðvernd­ar­fé­lag Íslands 70 ára á morg­un og verður haldið upp á af­mælið með hátíðar­fundi fimmtu­dags­kvöldið 23. janú­ar í sal Íslenskr­ar erfðagrein­ing­ar. Sér­stak­ir heiðurs­gest­ir verða El­iza Reid for­setafrú og dr. Hazel Gouglas, stofn­andi og stjórn­andi Soli­hull App­roach, sem til­heyr­ir breska heil­brigðis­kerf­inu (NHS) í Bir­ming­ham á Englandi.

Dr. Hazel Douglas hóf starfs­fer­ill sinn sem klín­ísk­ur sál­fræðing­ur og vann með full­orðna. Hún fékk snemma áhuga á snemm­tækri íhlut­un og fyr­ir­byggj­andi heilsu­gæslu. Hún lagði í fram­hald­inu stund á nám í viðtalsmeðferð með börn­um og hóf að starfa að til­finn­inga- og geðheil­brigði barna. Hún hafði for­ystu um að þróa Soli­hull-aðferðina (The Soli­hull App­roach) þar sem mark­miðið er að samþætta þekk­ingu á til­finn­inga­legu heil­brigði og vellíðan við fræðslu og þjálf­un heil­brigðis­starfs­fólks ásamt upp­lýs­ing­um fyr­ir for­eldra. Hún tal­ar fyr­ir aðgengi fyr­ir alla að nám­skeiðum og fræðslu fyr­ir mæður á meðgöngu og nýbakaða for­eldra.

Geðvernd­ar­fé­lagið gerði á síðasta ári samn­ing við Soli­hull App­roach og er full­trúi þess á Íslandi. Með hon­um er fé­lagið „Soli­hull App­roach Licenced Center“ sem þýðir að fé­lagið mun kynna þá þekk­ingu og reynslu sem SA hef­ur þróað á und­an­förn­um ára­tug­um inn­an breska heil­brigðis­kerf­is­ins með því að bjóða upp á nám­skeið sem Soli­hull hef­ur þróað og boðið upp á í Stóra-Bretlandi og víðar.

Um 200 börn í hverj­um ár­gangi þurfa auk­inn stuðning

Rannsóknir bæði hérlendis og erlendis hafa sýnt að fjölskyldumiðuð lengri …
Rann­sókn­ir bæði hér­lend­is og er­lend­is hafa sýnt að fjöl­skyldumiðuð lengri viðtöl starfs­manna í mæðraeft­ir­liti og ung­barna­vernd hjálpa meiri­hluta for­eldra með van­líðan svo sem kvíða eða streitu í for­eldra­hlut­verki að leysa úr sín­um vanda. AFP

Anna Guðríður Gunn­ars­dótt­ir MSc., hjúkr­un­ar­fræðing­ur og sér­fræðing­ur í heilsu­gæslu­hjúkr­un, er ein þeirra sem flytja er­indi á fund­in­um en hún hef­ur notað Soli­hull-aðferðina í starfi sínu. Kjart­an seg­ir að hún leggi áherslu á fyrsta viðtal við verðandi mæður í eft­ir­liti á meðgöngu. Í stað þess að ræða við þær í 20 mín­út­ur þar sem drepið er á fjölda­mörg­um atriðum er lagður spurn­ingalisti fyr­ir verðandi mæður og rætt leng­ur við sum­ar, allt að einni klukku­stund. 20 mín­út­ur eru hvergi nærri nóg­ur tími fyr­ir ljós­móður eða hjúkr­un­ar­fræðing til að átta sig á því hvort kon­an þurfi auk­inn stuðning á meðgöngu, stuðning sem get­ur haft mik­il áhrif á allt líf viðkom­andi.

Miðað við töl­ur frá WHO þurfa um 5% kvenna veru­legt inn­grip á meðgöngu, það er þurfa á þriðja stigs þjón­ustu að halda, seg­ir Gunn­laug og miðað við meðaltal barna í ár­gangi eru það um 200 börn á ári á Íslandi.

„Þess­ar fjöl­skyld­ur þurfa á veru­legri aðstoð að halda. Meðal ann­ars vegna al­var­legs vímu­efna­vanda, virkra al­var­legra geðsjúk­dóma og al­var­legs fé­lags­legs vanda. Síðan má bæta við 20-30% sem þurfa á aðstoð að halda.

Rann­sókn­ir bæði hér­lend­is og er­lend­is hafa sýnt að fjöl­skyldumiðuð lengri viðtöl starfs­manna í mæðraeft­ir­liti og ung­barna­vernd hjálpa meiri­hluta for­eldra með van­líðan svo sem kvíða eða streitu í for­eldra­hlut­verki að leysa úr sín­um vanda.

Þetta er gríðarlega ódýr leið miðað við for­varna­gildið og áhrif­in á viðkom­andi börn síðar. Ef gripið er inn strax er hægt að koma í veg fyr­ir mik­inn vanda síðar. Hef­ur mik­il áhrif fyr­ir fjöl­skyld­ur í land­inu sál­rænt séð og bein­an kostnað sem fell­ur á heil­brigðis­kerfið, mennta­kerfið og fé­lags­lega kerfið, seg­ir Gunn­laug.

Gunn­laug og Kjart­an segja að erfiðlega hafi gengið að ná þess­um þrem­ur ráðuneyt­um sam­an þegar kem­ur að þessu for­varn­a­starfi þar sem kostnaður­inn fell­ur á hin ráðuneyt­in og öf­ugt. Hér megi margt bet­ur fara en þau binda von­ir við að breyt­ing sé að verða á þessu enda hafi þau sem gegna stöðu ráðherra í þess­um þrem­ur ráðuneyt­um nú sýnt áhuga og vilja til að bæta stöðu yngstu barn­anna. Enda eigi kerfið að laga sig að ein­stak­ling­un­um, ekki öf­ugt.

Meðal ann­ars er verið er að þýða bók Soli­hull App­roach: The First Five Ye­ars sem er hluti af fræðslu­efni fé­lags­ins og unnið sé að því að ná samn­ingi við sveit­ar­fé­lög um að halda nám­skeið fyr­ir alla þá sem koma að starfi með börn­um í viðkom­andi sveit­ar­fé­lög­um. Fræðsla sem tryggi betra ut­an­um­hald um for­eldra og börn af hálfu starfs­manna sveit­ar­fé­laga sem vinna með börn­um, svo sem ljós­mæður, hjúkr­un­ar­fræðing­ar, kenn­ar­ar, lög­regla, íþrótta­fé­lög, slökkvilið og fleiri.

Kjart­an seg­ir að hjá Soli­hull sé að finna sam­an­tekna reynslu af því að halda vel utan um mæður, ný­fædd börn og fjöl­skyld­ur al­mennt. „Þetta miðar allt að því að vernda börn fyr­ir áföll­um þannig að það séu meiri lík­ur á þau lifi far­sælu lífi og lendi ekki í kerf­inu með til­heyr­andi kostnaði. Hug­takið „það þarf þorp til að ala upp barn“ fang­ar vel þessa hugs­un. Að stilla sam­an hug­mynda­fræði fólks í garð barna og all­ir nálg­ist þau á sama hátt,“ seg­ir Kjart­an.

Bæði stærsta og um leið flókn­asta starfið

Sífellt eru að koma fram niðurstöður rannsókna sem sýna hve …
Sí­fellt eru að koma fram niður­stöður rann­sókna sem sýna hve mik­il­væg­ur þessi tími er í þroska og þróun fóst­urs í móðurkviði og barns­ins fyrstu tvö árin. AFP

Gunn­laug seg­ir að þessi nálg­un sé eins og stóll á þrem­ur fót­um: Þríþátta­mód­el gagn­kvæmni í sam­skipt­um, til­finn­inga­legt ut­an­um­hald (contain­ment) og at­ferl­is­mót­andi nálg­un.

„Soli­hull hef­ur sýnt fram á að ef þú veit­ir þetta til­finn­inga­lega ut­an­um­hald, ert gagn­kvæm­ur í sam­skipt­um – sérð og heyr­ir hvað viðkom­andi seg­ir – þá þarf ekki að fara mikið í at­ferl­is­mót­andi aðgerðir. Við þekkj­um það úr okk­ar kerfi að það er alltaf verið að at­ferl­is­móta. Allt frá fæðingu barns er verið að mæla hitt og þetta, svo sem hæð, þyngd, svefn og nær­ingu og kannski ekki mikið hlustað á hvernig for­eldr­um líður og hvernig sam­skipti þeirra eru við barnið,“ seg­ir Gunn­laug og bæt­ir við að rann­sókn­ir hafi sýnt það með af­ger­andi hætti að þessi nálg­un skili veru­leg­um ár­angri.

„For­eldra­starfið er ekki bara stærsta starfið sem þú tek­ur þér fyr­ir hend­ur held­ur einnig flókn­asta starfið og lítið fyr­ir­sjá­an­legt. Ef for­eldri er ekki í góðu jafn­vægi er flókið að eign­ast lítið barn. Þarft ekki að vera í sér­stak­lega miklu ójafn­vægi til þess að þetta geti reynst erfitt. Fólk með kvíðarask­an­ir þarf að geta séð hlut­ina nokkuð fyr­ir sér og svefn­leysi og annað get­ur haft mik­il áhrif á líðan þeirra. Hvað þá ef þú átt erfitt með að hafa stjórn á eig­in hvöt­um og lífi. Að búa við slík­ar aðstæður fyr­ir ungt barn sem hef­ur eng­an mögu­leika á að koma sér út úr þess­um aðstæðum er frek­ar vont. Þannig að við vilj­um styðja við þenn­an hóp for­eldra og barna,“ seg­ir Gunn­laug.

Þau segja að Geðvernd­ar­fé­lagið líti á það sem hlut­verk sitt að auka meðvit­und í sam­fé­lag­inu um að þessi mál skipti máli. Þess vegna ætl­um við einnig að beita okk­ur gagn­vart al­menn­ingi og frum­sýn­um mynd­band í tengsl­um við það á fund­in­um 23. janú­ar. Við vilj­um auka skiln­ing á því meðal al­menn­ings að þetta skipti máli og eins að hafa áhrif á stjórn­mála­menn sem taka ákv­arðanir hjá ríki og sveit­ar­fé­lög­um, segja þau og bæta við að þau hafi mikla trú á þverfag­legri vinnu með börn og taka fram að það sé ekki stjórn fé­lags­ins sem sé að halda slík nám­skeið held­ur sé fé­lagið bak­hjarl fyr­ir sveit­ar­fé­lög og aðra sem hafa áhuga á slík­um nám­skeiðum meðal ann­ars með því að út­vega sér­fræðinga sem geti haldið slík nám­skeið.

Styðja þarf bæði börn og ungmenni sem eiga foreldra með …
Styðja þarf bæði börn og ung­menni sem eiga for­eldra með geðsjúk­dóma. AFP

Úr stefnu Geðvernd­ar­fé­lags Íslands um geðheil­brigði á Íslandi

Það, hvernig við önn­umst börn frá fæðingu til tveggja ára ald­urs, ræður framtíð þeirra sem hef­ur í kjöl­farið áhrif á framtíð sam­fé­lags okk­ar.

Ástrík, ör­ugg og traust sam­skipti barns og for­eldra ásamt lær­dóms­hvetj­andi fjöl­skyldu og heim­ili, bygg­ir upp:

  • til­finn­inga­lega vellíðan (stund­um kallað geðheil­brigði barns);
  • hæfni til að móta og viðhalda já­kvæðum sam­skipt­um við aðra;
  • heil­ann og heil­brigða heil­a­starf­semi (um 80% af vexti heil­ans á sér stað fyr­ir þriggja ára ald­ur)
  • móður­máls­færni og hæfi­leik­ann til að læra, „mjúku” eig­in­leik­arn­ir til að tengj­ast öðrum, þríf­ast vel og í fram­hald­inu fara að læra „hörð” sann­indi sem varða leið að námi síðar meir. Að öllu þessu er grunn­ur­inn lagður á fyrstu mánuðum í lífi hvers barns.

Lít­ill stuðning­ur, sér­stak­lega þegar barni er ekki forðað frá of­beldi eða van­rækslu, get­ur haft var­an­leg áhrif á líf þess. Rann­sókn­ir hafa einnig sýnt að því bet­ur sem haldið er utan um fjöl­skyld­ur og börn sem aðstand­end­ur geðsjúkra, t.a.m. með sam­tali þar sem öll fjöl­skyld­an kem­ur sam­an, því bet­ur líður allri fjöl­skyld­unni og lík­ur minnka á að veik­indi flytj­ist áfram til næstu kyn­slóðar.

Mik­il­vægt er að fjöl­skyld­an ein­angrist ekki og reyni að fela hinn veika fyr­ir um­heim­in­um. Sýnt hef­ur verið fram á að áföll af ýms­um toga geta haft margþætt áhrif á lífs­skil­yrði og lífs­gæði. Það hef­ur komið í ljós á síðustu ára­tug­um að börn geta upp­lifað áföll (relati­onal trauma) vegna álags og veik­inda inn­an fjöl­skyld­unn­ar. Þessi áföll eru ekki alltaf sýni­leg öðrum þar sem þau eiga sér stað inn­an veggja heim­il­is og hafa þess vegna verið kölluð „hinn þögli far­ald­ur“. Komið hef­ur í ljós að af­leiðing­ar slíkra áfalla geta verið lang­vinn og haft í för með sér „bresti“ í bæði and­legri og lík­am­legri heilsu.

Al­var­leg áföll í bernsku, þegar heil­inn er enn í mót­un, hafa al­mennt meiri áhrif en þau sem við verðum fyr­ir síðar á lífs­leiðinni og því er mikið fengið með því að forða börn­um frá því að lenda í erfiðum aðstæðum og minnka skaðann með snemm­tæk­um stuðningi og inn­grip­um.

Geðvernd­ar­fé­lag Íslands tel­ur að til þess að bæta aðstæður barna í ís­lensku þjóðfé­lagi fyrstu árin þurfi að:

  • stytta vinnu­vik­una til að for­eldr­ar fái meiri tíma með börn­um sín­um,
  • lengja fæðing­ar­or­lof í 18 mánuði, eða brúa bilið með heim­greiðslum til for­eldra sem það kjósa,
  • styrkja fagþekk­ingu starfs­fólks leik­skóla og ráða fleiri leik­skóla­kenn­ara í stað ófag­menntaðs starfs­fólks,
  • auka skiln­ing og þekk­ingu stjórn­mála­manna á mik­il­vægi fyrstu ár­anna í lífi hvers barns,
  • stofna Fjöl­skyldu­hús í sam­starfi heilsu­gæslu, sveit­ar­fé­lags og vel­ferðarsam­taka þar sem fjöl­skyld­ur og börn geta hist og átt sam­skipti til að auka tengsl og haft aðgang að fag­fólki þegar á þarf að halda

Geðvernd­ar­fé­lagið tel­ur einnig að mynda eigi stuðnings­hópa fyr­ir börn og ung­linga sem eiga geðveika for­eldra sem heilsu­gæsl­an/​Fjöl­skyldu­hús haldi utan um.

Geðvernd­ar­fé­lagið tel­ur brýnt að ít­ar­leg­ar rann­sókn­ir verði fram­kvæmd­ar á  aðstæðum barna á Íslandi í sam­vinnu við há­skóla lands­ins, að því er fram kem­ur í stefnu fé­lags­ins.


Greinin birtist á mbl.is 16.01.2020